Qafar ayyunti issi galab kee cugguduuk gexak kulsá le
mataaru (civilization) soolise ayyuntak ten. Qafar afih ixxi-
gal “mataaru”oh migaaqa, axcih sinaamay duddá le xisoosal
dabaqtaay dadal leh aban migaaqaay “ mataarri” akak
abeynah raaqa.
Mataaro akak iyyaanam: sinaamay xiso sinniiy aarre wayta.
Taonnalaay mataarri, dacarsitto kee mataarol inkih saduh
taniimi. Kaadu sitta elle geyen maqnaak gexak mataarru akak
iyyaanam: manooy mango gurra lek seehadayti ixxigaagil
eleelaah, duudusaah, soolisah yan xisoosaay dabaq elle yas-
samaqqe. Tohuuk gexak mataarri axaw edde lem: xaaciytaay,
maaluuy, qawwaddiiy, mano kee diini.t.t….
Tama sitta elle geyen maqnaak gexak mataari magaaliyyo
celtaama. Seehadayti angagoyyaay, mango gurra le barrik
mangaalal muxxo luk raaqam timixxige tiya.
Mataarri marak teeni addal ugut aba waqadi ugut akak abam
too mari mano kee seehadaytu kee baanat leh yan akkal kee
mabuluuk gexak ugut abak yakke. Mataarri marak teenat
yemxowwek too marih loowo lem yakke. Kaadu kaa le mari
aki marak elle baxsimam yakke. To’nnaah kaadu ummaan
mataarri isi gurray elle baxsima le
MATAARRU

Tohuuk gexak tama mataarritteey taturuk kay caddo
gufe waytet tabak raaqa. Mataarruk duddale
maqnale maqna wagitnek, mataarri yaxxoomem:
ekkelwaay, mabul gititteey, cugdaay, siyaasâ massoy-
naaniiy, qidaddooy, askabaabaay, seehadaytiinoh
ixxigaagiiy, baan ixxigaagiiym kebbi ixxigaagi kee
mataarru le mari edde gexsitah yan agarraba.
Tama’kkel akah nable’nnah mataarro inkiimit
taadem hinnaay mangom yasgalle:
Meqeemiiy umaama, gitat raddeemiiy gitak
hoxxeemi, coocá leemiiy, waqinah taniimi, addá
leemi, farakka leemiiy ceya leemi, marak teenat edde
taadeemiiy, marak teenat edde aade waytaama, raka-
akayk teenat edde taadeemiiy, rakaakayak teenat edde
aade waytaama, diini ekkelit axaw leemiiy, diini ekke-
lit axaw sinniimi.
Qafar missilah ittaamahaay: “ mari qaadah lem mari
qaybih le” itta. Toysaay taturuh cawalaanaah, mas-
samaqqa gorrisitaanam meqeh immay weelô korsak
dacarisimaanam faxximta.
Mataarriiy isih is maxisa labha kaa xise waytek.
Wadirroowaanamahaay saami mawaana.

 QALWAN YAYYO QALW

Qafar Missilitte
INTII KEE AYTI YAXXOOME MISSILITTE
o Kunti ku wadaytooy , Kayti kabbah wadayto
o Inti edde tawaqu wayta, Caxxa ma table
o Ligak inti xeeri koo lafam digga
o Inti hinna tu tablem kalbi iyyan
o Inti malik maalu yaddaren, Ayti malik yab yaddaren
o Inti malow inti geey
o Ayti malow kaxayxaah
o Yoobbeenimit ayti’qiloh yaaban
o Yubleenimit inti qiloh yaaban
o Ayti meqen xic kee uman xicih,
inkinna ma tassallaa
o Ayti meqem taabbu umam taabbu xin mageytaa
o Ayti mali ayti luk yen saaku yoobbe xaagu meekisa
o Ayti kok kalaah waak raqtaa
o Inti kok kalaah waak raqtaa
o Ayti yargiqeenih booha raqtah iyyan

Wiile_cinteh_Wagre_cinteh_Kaalo kinnih bicse
cinteh
danni mangito kareeray
danni manga namma cale
namma cal dareemu mango
danni aben maqaane baysa
danni yoh maabin kareeray
danni sahto nek mayallak
danni ittah quuke waynu
aysa danni ne maceela
dabaliy atu abta danni
ko marin kasak makorsa
yo ku marharak makorsa
yo badisuy is badisu
abta danni net mayamqa
danni ittah quuke waynu
neh meqeemil angalenno
saku ko rabah yok itta
carra wo tiyal masugta
itte qangaral masugtay
ne edde tabixem dalaala
ko magenniyo mwayyo
mangacanna ko amol ekke
fiqma yok sahik taqabteh
meela yi axawak taqabteh
koh liyonna yoh litoomul
danni yoh quukak mananto
kot gareh ku xayna geyyoy
lahwi yo qidak mananna
Qangor lem med ali talha
Abtem .Harun ali shek

yalli kenih rahmatay

FIQMA

I) Fiqmá yaanamak maqna

Fiqmâ maqna mangoh, axcih, Qafar teetih abta

maqnal,  fiqmá xinto, fiqmá cal kee calwayak haysiten

xinto.Fiqmá madqah iraawa iyyan.

fiqma kak yaanam macaay?

fiqma deqsittam ubka tangale aado. axcih inki bar

yaabakoonu ( ubuk-foodu ), ayyam ittak beyoonu (raawi),

alsa sittak beyoonu( wadaaya ). karma sittak beytam

(aado)

fiqma kak yaanam fiiqi yangaleenimi. gaba sittah

yaceenim, kelu sittah yakkeenimi. Amo gexak sitta

qikaanamay, sitta cattama. Fiqma coolal tangale, lee

daqaral tangale iyyaana.

Fiqma fiiqik temeete qangara. Fiiqi deqsittam mogoy

namma lafaay itta tabbixxe.

Fiiqima iyyaanam kulsa baaha iyyaanama.

Fiqmâ xisó

A) Fiqmá elle xissimta’nna

má sidiica meelá takkem faxximta. Temeggek faxeh gide

takke’mmay, xaagu kee deeró tittah kak eleelissi hayta

caddok tamaggem ma faxximta. Toh kah kinnim, namma

meelá titta kalkaltam ma dudda. Axcih, namma meelá

takke fiqmá titta qiddek, qidde meeláa kee qiden meelá

tiita ma kalkalta. Hinna’mmay sidoctâ meelá edde tenek,

kalkaltam duddah. Wohuk kalah, xaagu kee deeró tiita

eleelise wayta meelá titta ma xiinissa.

B) Fiqmah abbobti elle xissimta’nna

elay fiqmat abba haysitta. Woh a saaku xissimtam hinna.

Keetal xeqsita fiqmat abba,Digaala yaybulle. Hinnamay

abbâ gulubul mango meela nammah sidiica keetal taallem

bictah. Kah kinnim, derfa mango meelay inki biiluh rabe

wayta tan.

Fiqmat abbootan nagra. Baxak baxi baxal raaqa.

Fiqmat abba anfaqah ma yakkan. Kah akke waanam usug

digaalah abba. Tohuk gexak, digaalat biyaakitaanaah,

hinnay kaadu rabaanah. Makaabantu hinnay cululti kay

foxok kaa yakkeenim ma duudan. Immay usuk ken foxok

ken im abam duudah. Toh ken madma digaala akke waytek

sa.

C) Fiqmâ madma

mak madma mangoh. Amo gexak, xintoh amaanah xinta

fiqmá. Qafar ayyuntak amaan dacayri kinnuk sugte.

Teetik toh naharsi madma. Fiqma qafarreh inkih tu xiqak

sugte. Qafarre mangoh, axcih, xinto, maqda, qaada,

af  kee xexxaara, amo kak xagga haynek too gide takke;

addal mangoh immay.

ruk fiqma madqah xiqak sugteemih fanah gacnek, fiqma

madqâ gubak xinta, madqa fiqma amaanah xiinak sugte.

Kah kinnim, fiqma madqah iraawa, maqnah fiqma

qaskaraay, madqa qadli qafarak.

gitak qaada qafar fiqma dacrisak sugte, axcih, dokla, niyya

kee koqoso qafar fiqmak baritak sugteeh, fiqma tiital

baritak sugte. Fiqma tikya kok bursuttek, hinnay elle

aalle wayta’nnal tittikiyyek, silac akkuqe waytek, fiqma

koo sahittaah, koo digaaltah. Silac sinni num deero mali,

coola kaadumali. Koqosoo kee dokla tittal bartan. Niyya

koo barsaanaah, koo kah digaalanah. Qafar missilah “

fiqma celemik carsa tayyaqeeh, duquruk num tayyaqeh”

itta.

ma qafar afah xiqak sugteemih fan gacna. Fiiruk af kak

yaanam inaa kee abbal bartaanama. Kinni way afak

baritto faxxam raqta. To’nnal af ixuu kee lafah yan.

Inaa kee abbal bartam ixuuy, fiqmal bartanam lafa. Axcih,

lafa kak yaanam nammay takke. Qafar afak fardi, xaaguu

kee mablo fiqma tittal barittaah, titta barsan.

xxarâ fan gacnek,  xexxar xeqsittam qafar baaxo. Qafar

baaxok fiqma elle deedal ikke mali. To’nnal, baaxok mariiy

rike elle dacra baaxo tanih, inkih elle dacran baaxo tanih.

Axcih, wano’lle tan baaxoo kee elle ane wayta baaxo.

Fiqma xinto kinnuk, baaxo inkih fiqmak gubak xinta. Axcih

baaxol toomem fiqmâ gubah gacta. Baaxoh abbobti

culuulu’mmay, culuula fiqmat edde yan mara.

ma fiqintuh xiqak sugteemih fanah gacnek, fiqinti fiqmak

numuk teyna. Qafar fiqmat ane waa num luk ma suginna.

Fiqintuh cal kee cal wayal inkih tu xiqtah. Axcih, maalul

kaa carassaah, yaabal kaa carassaah, rabal kaa

carassaah, manol kaa carassa. Fiqma fiqintuk ummaanih

qammi baxak aysuk sugte. Fiqma biiluh koh ma rabtaay,

koh maqidda. Tohuuk sa, tul koo ma cabta. Fiqma qafarrê

manok sorkocok sugte. Rabal wassaakak sugte. Nee

taybullem, fiqma qafar tû-barittok sugte.